Năm 1887, Lênin tốt nghiệp xuất sắc bậc trung học được nhận huy chương vàng nên được vào thẳng bất kỳ trường đại học nào ở nước Nga. Ông xin vào học khoa luật của ĐH Tổng hợp Kazan. Tại đây, Lênin tham gia nhóm cách mạng trong sinh viên, trở thành thành viên của Hội đồng hương bí mật Samarsko-Simbirskoe. Do tham gia tuyên truyền cách mạng trong sinh viên, tháng chạp 1887, Lênin bị đuổi học và bị phát lưu đến làng Kokushino Kazan. Tháng 10/1888, trở về Kazan gia nhập nhóm Mácxít. Lênin có nghị lực rất cao trong việc tự học. Chỉ trong vòng 2 năm miệt mài đèn sách, năm 1891, Lênin đã thi đỗ tất cả các môn học của chương trình 4 năm khoa luật Trường ĐH Tổng hợp Kazan với tư cách thí sinh tự do. Sau khi tốt nghiệp khoa luật, Lênin làm trợ lý luật sư ở Samara. Tháng 8/1893, chuyển về Peterburg. Năm 1894, trong cuốn Thế nào là những người bạn dân và học chiến đấu chống lại những người xã hội dân chủ như thế nào? Và năm 1899, trong cuốn Sự phát triển chủ nghĩa tư bản ở Nga, Lênin được thừa nhận là người lãnh đạo của nhóm Mácxít ở Nga.

Mùa thu 1895, Lênin thành lập ở Peterburg Hội Liên hiệp Đấu tranh giải phóng giai cấp công nhân, tập hợp các nhóm cách mạng. Ở Mátxcơva, Kiep và những thành phố khác cũng thành lập các hội liên hiệp tương tự. Lênin đã gặp Nadegiơda Konstantinovna Krupskaia. 2 người yêu nhau và trở thành bạn đời chung thủy. Đêm mồng 9 tháng chạp năm 1895, do bị tố giác, nhiều hội viên của Hội Liên hiệp, trong đó Lênin bị cảnh sát bắt. Sau 14 tháng bị cầm tù, tháng 2/1897, Lênin bị đi đày 3 năm ở làng Shushenkoe, miền Đông Sibir. Năm 1903, tại London tiến hành Đại hội lần thứ II Đảng Công nhân xã hội dân chủ Nga. Lênin phát biểu phải xây dựng một đảng Mácxít kiểu mới có kỷ luật nghiêm minh, có khả năng là người tổ chức cách mạng của quần chúng. Nhóm số đông ủng hộ Lênin gọi là những người Bolshevik, nhóm số ít chủ trương thành lập đảng đấu tranh theo kiểu Nghị viện gọi là những người Menshevik. Về những nguyên tắc tư tưởng và tổ chức của đảng kiểu mới này Lênin đã trình bày trong cuốn Làm gì (1902) và cuốn Một bước tiến hai bước lùi (1904).

Tháng 4/1905, tại London tiến hành Đại hội lần thứ III Đảng Công nhân xã hội dân chủ Nga, Lênin được bầu là Chủ tịch Đại hội. Tại đại hội này, Ủy ban Trung ương đã được bầu ra do Lênin đứng đầu. Tháng 11 năm 1905, Lênin bí mật trở về Peteburg để lãnh đạo cách mạng Nga. Tháng chạp 1907, Lênin sống ở nước ngoài tiếp tục đấu tranh bảo vệ và củng cố đảng hoạt động bí mật. Trong cuốn Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1908) Lênin phê phán sự xét lại về mặt triết học chủ nghĩa Mác và phát triển những cơ sở triết học của chủ nghĩa Mác. Trong tác phẩm Chủ nghĩa đế quốc - giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản (1916) và những tác phẩm khác, Lênin đã phát triển chính trị kinh tế học Mácxít và lý luận về cách mạng xã hội chủ nghĩa, kiện toàn những vấn đề cơ bản của triết học Mácxít. Tại Hội nghị Quốc tế những người theo chủ nghĩa quốc tế tại Thuỵ Sĩ (1915), Lênin đã tập hợp những người xã hội dân chủ cánh tả đoàn kết lại. Sau cách mạng Tháng Hai năm 1917, ở Nga tồn tại tình trạng 2 chính quyền song song, một bên là Chính phủ lâm thời tư sản (chuyên chế của giai cấp tư sản) và một bên là Xôviết các đại biểu công nhân và binh sĩ (chuyên chính vô sản). Những mâu thuẫn kinh tế và chính trị sâu sắc ở nước Nga lúc bấy giờ đòi hỏi phải tiến hành một cuộc cách mạng làm thay đổi tận gốc đời sống chính trị nước Nga. Ngày 16/4 Lênin đến Petrograd để trình bày Luận cương Tháng Tư thực chất là một văn kiện mang tính cương lĩnh đề ra đường lối giành chiến thắng cho cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa với khẩu hiệu Toàn bộ chính quyền về tay các Xô Viết! Hội nghị lần thứ VII toàn Nga (tháng 4/1917) của Đảng Công nhân xã hội dân chủ Nga đã nhất trí thông qua đường lối do Lênin đề ra.

Đầu tháng 8/1917, Đại hội lần thứ VI Đảng Công nhân xã hội dân chủ Nga họp bán công khai ở Pêtrôgrat, Lênin tuy không tham dự nhưng vẫn lãnh đạo Đại hội tiến hành và thông qua đường lối phải khởi nghĩa vũ trang giành lấy chính quyền. Trong thời gian này, Lênin viết xong cuốn Nhà nước và cách mạng đề ra nhiệm vụ cho giai cấp vô sản phải giành lấy chính quyền bằng con đường đấu tranh vũ trang. Đầu tháng10/1917, Lênin từ Phần Lan bí mật trở về Pêtrôgrat. Ngày 23/10/1917, kế hoạch khởi nghĩa vũ trang của Lênin đề ra được Hội nghị Ủy ban Trung ương Đảng Công nhân xã hội dân chủ Nga thông qua.

Tối ngày 6/11/1917, Lênin đến Cung điện Smolnưi trực tiếp chỉ đạo cuộc khởi nghĩa. Đến rạng sáng ngày 7/11/1917, toàn thành phố Pêtecbua nằm trong tay những người khởi nghĩa, và đến đêm ngày 7/11/1917, Cách mạng Tháng Mười Nga đã toàn thắng. Chính quyền đã về tay nhân dân. Nhà nước công nông đầu tiên trên thế giới do Đảng của giai cấp vô sản lãnh đạo đã ra đời. Lênin đã có công lao to lớn trong việc lãnh đạo cuộc đấu tranh của nhân dân lao động nước Nga Xô Viết chống sự can thiệp quân sự của nước ngoài và lực lượng phản cách mạng trong nước; trong việc lãnh đạo quá trình cải tạo xã hội chủ nghĩa ở nước Nga. Lênin thi hành chính sách đối ngoại Xô Viết, đề ra những nguyên tắc cùng tồn tại hòa bình giữa các quốc gia có chế độ xã hội khác nhau.

Ngày 30/8/1918, Lênin bị ám sát và bị thương nặng, nhưng sau đó ít lâu sức khỏe hồi phục, Lênin là người sáng lập Quốc tế Cộng sản (1919). Tháng 3/1919, Đại hội lần thứ VIII của Đảng Cộng sản Nga đã thông qua Cương lĩnh mới của Đảng, Lênin được bầu là Chủ tịch Ủy ban soạn thảo Cương lĩnh Mùa xuân năm 1920, Lênin viết cuốn Bệnh ấu trĩ tả khuynh của chủ nghĩa cộng sản trình bày những vấn đề chiến lược và sách lược của phong trào cộng sản. Năm 1922, Lênin ốm nặng. Trong diễn văn cuối cùng đọc tại hội nghị toàn thể Xô Viết đại biểu thành phố Mátxcơva (ngày 20/11/1922), Lênin tin tưởng rằng thi hành chính sách NEP nước Nga sẽ trở thành một nước xã hội chủ nghĩa.

Ngày 21/4/1924, Lênin qua đời ở làng Gorki, gần thủ đô Mátxcơva. Thi hài được lưu giữ trong lăng Lênin trên Quảng trường Đỏ, Mátxcơva cho tới nay.